Żywe srebro – czyli dzieci z ADHD

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), to problem około 3-8% dzieci wieku szkolnym (7-13 lat). To właśnie do siódmego roku życia rozwija się i ujawnia ta choroba. Choć jej objawy z czasem ustępują, niekiedy aż całkowitego zniknięcia, ów problem nie powinien (a nawet nie może!) być przez opiekunów oraz nauczycieli bagatelizowany. Tym bardziej nie wolno, co gorsza, dopuścić do tego, by stał się on przyczyną społecznego napiętnowania dziecka. Dzieci cierpiące na nadpobudliwość psychoruchową wymagają opieki i odpowiedniej terapii i zasługują na nie. Warto pamiętać, iż wspomniana terapia, dobrze wybrana, może być naprawdę skuteczna. Oznacza to po prostu tyle, że dzieciom z ADHD, wbrew niektórym opiniom, faktycznie można pomóc. Zmiana nastawienia do tego problemu jest szczególnie ważna, gdyż szacuje się, iż jedynie 20% chorych na ADHD dzieci jest poddawanych leczeniu.

Czym jest ADHD?

ADHD nie jest jakimś zaburzeniem uwagi czy predyspozycją dziecka, jego niechęcią do koncentrowania się czy złośliwością, brakiem rudymentarnych umiejętności funkcjonowania w grupie lub ich ignorowaniem, z premedytacją, ale, co warto podkreślać za każdym razem, gdy mowa o ADHD, chorobą. Ponieważ ma ona różnorodne objawy, przyjmuje również przeróżne oblicza, a więc dzieci cierpiące na ADHD nie zachowują się i nie działają szablonowo. Oczywiście możliwe jest nakreślenie głównych osi objawowych tej jednostki chorobowej (nadpobudliwość ruchowa, zaburzenia emocjonalne, niemożność koncentracji uwagi etc.), do czego powrócimy w dalszej części tekstu, niemniej nie można podchodzić do niej w sposób machinalny czy, by ująć sprawę inaczej, zero-jedynkowy.

ADHD diagnozowane jest najczęściej u dzieci w wieku około 6-7 lat, tzn. wtedy, gdy idą one do szkoły, lecz jego objawy pojawiają się zwykle już w pierwszych pięciu latach życia malucha. Tym samym bardzo ważną okazuje się być baczna obserwacja dziecka, dzięki której możliwe będzie dokonanie wstępnego rozpoznania, jeśli jakieś zachowania zwrócą szczególną uwagę i wywołają niepokój u jego opiekunów. Ogromną rolę w inicjowaniu diagnostyki i odpowiednich działań odgrywają również przedszkolni wychowawcy.

Co ciekawe, ADHD jest diagnozowane znacznie – bo aż 4 razy – częściej u chłopców niż u dziewczynek. Niemniej to właśnie dorosłe kobiety cierpiące w dzieciństwie na ADHD częściej wykazują objawy choroby w dorosłym życiu.

Wyróżnia się trzy podtypy ADHD:

• podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji
• podtyp z przewagą nadruchliwości oraz impulsywności
• podtyp mieszany.

Ich charakterystyka przedstawiona zostanie przy okazji omawiania objawów ADHD.

Przyczyny ADHD

Przyczyn występowania ADHD doszukuje się w dużej mierze w uwarunkowaniach genetycznych (a dokładniej – genach kodujących receptory D4 oraz D5). Istotnym czynnikiem pojawienia się zaburzeń należących do ADHD może być również zmniejszona aktywność dopaminy w wybranych strukturach mózgu oraz osłabione hamowanie neuronalne.

Warto wiedzieć, iż do ADHD predysponują:

• urazy okołociążowe
• komplikacje w trakcie porodu skutkujące niedotlenieniem dziecka
• przyjmowanie przez matkę (w czasie ciąży) substancji psychoaktywnych, spożywanie alkoholu i palenie papierosów.

Informacje te są istotne w kontekście profilaktyki ADHD – nie na wszystkie z jego potencjalnych przyczyn nie ma się wpływu.

Objawy ADHD

Objawy ADHD podzielić można na trzy grupy:

• objawy związane z nadruchliwością
• objawy związane z impulsywnością
• zaburzenia uwagi.

Wspomniane wcześniej podtypy ADHD (ADHD z przewagą zaburzeń koncentracji, ADHD z przewagą nadruchliwości i impulsywności, ADHD mieszane) związane są właśnie z przewagą objawów należących do którejś z tych grup. Pamiętajmy, iż ADHD objawia się na wiele sposobów i u różnych dzieci poszczególne objawy mogą występować bądź nie. Mogą być również różnie nasilone. Co więcej, starsze dzieci chore na ADHD wykazują więcej objawów związanych z zaburzeniami uwagi, podczas gdy z wiekiem te związane z nadruchliwością oraz impulsywnością, charakterystyczne dla dzieci młodszych, słabną. Uwaga ta jest o tyle istotna, że dominująca grupa objawów w danym wieku może mieć ogromny wpływ na chociażby bezpieczeństwo dziecka. Te młodsze wykazują silną nadpobudliwość ruchową – często ulegają więc zranieniom i są silnie narażone na urazy. I dalej, fakt, iż dzieci starsze mają więcej problemów ze skoncentrowaniem się, a nie utrzymaniem w stosunkowym bezruchu, okazuje się być bardziej bezpieczne dla ich zdrowia fizycznego, ale niezwykle negatywnie przekłada się na ich szkolne sukcesy. Gorzej radzą sobie z pisaniem i czytaniem etc. Niemożność realizowania programu zajęć wraz z rówieśnikami (tj. pozostawanie za nimi w tyle) może powodować u dziecka silną frustrację, którą może chcieć wyładowywać poprzez zachowania agresywne (do czego, ze względu na chorobę, jest w pewnym sensie predysponowane).

Ogólnie rzecz ujmując, powiedzieć można, iż objawy ADHD to:

• niemożność koncentracji uwagi lub problemy z koncentracją uwagi;
• łatwe i szybkie rozpraszanie się dziecka wskutek odbioru bodźców z zewnątrz
• skłonność do impulsywnego działania
• skłonność do zachowań agresywnych
• nadpobudliwość ruchowa: bieganie, skakanie, machanie rękami, wierzganie nogami, kręcenie się na krześle i w łóżku
• niestabilność emocjonalna (np. szybkie popadanie w gniew)
• stany lękowe
• problemy ze snem, niechęć do kładzenia się do łóżka
• gadatliwość
• zaburzenia mowy (np. kłopoty z prawidłową artykulacją)
• problemy z nawiązywaniem kontaktu z rówieśnikami (np. dokuczanie rówieśnikom, zaczepianie ich)
• nieumyślne psucie przedmiotów, np. zabawek
• częste gubienie i zapominanie rzeczy osobistych
• nie pamiętanie szczegółów rzeczy, osób i sytuacji
• tiki nerwowe.

Wymienione wyżej objawy to tylko przykłady – reprezentatywne, to prawda, ale nie wyczerpujące zagadnienia. Każde dziecko jest bowiem indywidualnym przypadkiem i indywidualną jednostką. Niemniej opiekunowie powinni zwracać szczególną uwagę na to, czy dane dziecko nie wykazuje wypunktowanych zachowań lub innych, które łatwo z nimi skojarzyć.

Warto pamiętać, iż dziecko chore na ADHD zachowuje się tak samo w różnych środowiskach, np. w domu i w szkole (dziecko zachowujące się agresywnie i impulsywnie w szkole, nie mogące skupić się na zajęciach etc., lecz grzeczne i zdyscyplinowane w domu, lub na odwrót, nie wykazuje, tak naprawdę, objawów ADHD).

Diagnostyka ADHD

Jak zostało wspomniane, ADHD rozwija się do 7. roku życia dziecka. By zostało ono u niego zdiagnozowane, owe objawy muszą występować przez co najmniej pół roku. Lekarz stawia diagnozę na podstawie:

• wywiadu z dzieckiem
• wywiadu z rodzicami
• obserwacji dziecka
• badania pediatrycznego
• badania neurologicznego
• badania EEG
• badania psychologicznego
• sprawdzenia ilorazu inteligencji dziecka.

Diagnostyka jest jednak stosunkowo skomplikowana, gdyż rozpocząć musi się od wykluczenia innego rodzaju chorób i zaburzeń, które mogą powodować podobne objawy. Bardzo ważne jest również poprawne zweryfikowanie koherencji między zachowaniem dziecka w domu oraz innych środowiskach, w których funkcjonuje.

Leczenie ADHD

ADHD leczyć można przy wykorzystaniu wielu różnych metod. Popularną terapią jest ta bazująca na podawaniu leków, tzn. terapia farmakologiczna (farmakoterapia). Stosowane w leczeniu ADHD leki hamują wychwyt zwrotny dopaminy ze szczeliny synaptycznej co sprawia, iż wydzielanie dopaminy do synapsy jest zablokowane. W skutek takiego działania dziecko staje się bardziej spokojne i zaczyna móc koncentrować się na wykonywanych czynnościach. Niemniej leki z opisanej tu pokrótce grupy mają wiele stosunkowo poważnych skutków ubocznych, jak np. zaburzenia snu (które, co warto przypomnieć, same w sobie są często objawem ADHD), utrata apetytu, a nawet zahamowanie wzrostu oraz uzależnienie od specyfiku.

Innego rodzaju leki wykorzystywane w leczeniu ADHD, głównie pomocniczo, to np.:

• antydepresanty z grupy TLPD i SSRI
• inhibitory MAO-A
• inhibitory nośników noradrenaliny i serotoniny
• antagoniści receptorów dopaminowych.

Leczenie farmakologiczne to jednak nie wszystko. Nie przyniesie ono pożądanych i długofalowych rezultatów, jeśli nie włączy się do niego psychoterapii oraz odpowiedniego codziennego postępowania w kontakcie z dzieckiem. Na to ostatnie składa się:

uporządkowanie i wyregulowanie codziennego „grafiku”
bezwarunkowe przestrzeganie owego „grafiku”
dawanie dzieciom konkretnych zadań do wykonania w najbliższym czasie (tzn. nie dając dziecku zbyt wiele czasu, podczas którego mogłoby stracić zainteresowanie daną czynnością).
Jedną z cieszących się największym powodzeniem i popularnością terapii jest metoda warsztatowa. Organizowane dla dzieci cierpiących na ADHD oraz ich rodzin i nauczycieli warsztaty mają na celu pokazanie, jak radzić sobie z nadpobudliwością (nadpobudliwością swoją – dzieci, nadpobudliwością dziecka – rodziców i nauczycieli), jak chwalić dziecko i stymulować jego rozwój, jak wyciągać konsekwencje z nieposłuszeństwa dziecka w sposób, który mu nie zaszkodzi, lecz zdopinguje etc.

No właśnie, aspekt edukowania rodziców i nauczycieli jest bardzo ważny. Wokół ADHD narosło we współczesnym społeczeństwie bardzo wiele krzywdzących mitów, które nijak nie oddają sprawiedliwości całej sprawie oraz ofiarom choroby i ich rodzinom. Zwróćmy uwagę na to, że każda choroba – ADHD w szczególności – nie dotyka jedynie samego chorego, ale również, w sposób pośredni, bliskie mu osoby. Te, niezaznajomione z chorobą, mogą popełniać w czasie wykonywania zwykłych codziennych obowiązków wiele błędów zdolnych do zaważenia na niepełnej skuteczności lub nawet nieskuteczności całej terapii.

Najlepsze rezultaty zdaje się przynosić terapia wielokierunkowa i angażująca różnorodne narzędzia terapeutyczne jednocześnie, tzn. taka, w której oprócz leków oraz warsztatów występuje:

• terapia behawioralna
• psychoedukacja, tzn. wyjaśnienie problemu choroby, z jaką się zmagają, samym dzieciom, połączona z podnoszeniem ich samooceny (ta bardzo często cierpi na skutek odrzucenia, z jakim zmagają się dzieci chore na ADHD)
• współpraca terapeutów ze szkołą dziecka
• zajęcia z logopedą (dla dzieci z problemami z np. dykcją, artykulacją etc.)
• wprowadzenie nauczania wyrównawczego (w celu zniwelowania edukacyjnych różnic między chorym dzieckiem a jego rówieśnikami).

Dzieci wykazujące objawy depresji oraz zaburzenia nerwicowe powinny zostać poddane terapii indywidualnej.

ADHD w dorosłym życiu

Dlaczego, jak to zostało zaznaczone, terapia dzieci chorujących na ADHD jest niezbędna, choć najczęściej objawy tej choroby ustają samoistnie? M. in. dlatego, że dzieci a ADHD są szczególnie narażone na urazy oraz zaburzenia psychiczne będące konsekwencją funkcjonowania w społeczeństwie w sposób, jaki jest w jego ramach nieakceptowalny, co przekłada się na np. wykluczenie z grupy rówieśniczej. Terapia jest jednak bardzo ważna również z innego powodu, a mianowicie dlatego, że nie jest pewne, że dziecko na skutek zachodzących w jego ciele zmian hormonalnych w okresie dojrzewania faktycznie samo się z ADHD wyleczy. Tak więc zaniechanie leczenia może spowodować, iż dziecko będzie zmagać się z chorobą całe życie. Ma to bardzo poważne konsekwencje. Dorośli z ADHD:

• są szczególnie narażeni na depresję
• częściej sięgają po używki
• mają większe problemy ze zdobyciem dobrego wykształcenia
• prowadza nieuporządkowane i często niebezpieczne życie
• łatwiej popadają w konflikt z prawem
• mogą mieć problem ze znalezieniem i utrzymaniem pracy.

Metoda A. Tomatisa w leczeniu ADHD

Bardzo skuteczną metodą terapeutyczną w leczeniu ADHD – którego powodzenie jest tak ważne – jest również metoda A. Tomatisa.

Badania Alfreda Tomatisa wskazały na to, iż jedną z przyczyn (lub przyczyną jedyną) ADHD mogą być zburzenia uwagi słuchowej oraz lateralizacji słuchowej – zaburzenia, z którymi właśnie jego audio-psycho-lingwistyczna metoda sobie radzi. Dzieci z deficytem uwagi oraz hiperkinetyczne mają problemy słuchowe na tyle duże, iż są one bez problemu zauważalne. Dzieci z ADHD nie są w stanie skoncentrować się na dźwiękach, zapominają kierowane do nich komunikaty po bardzo krótkim czasie oraz, co równie ważne, komunikują się w sposób raczej powierzchowny, nie mogąc udoskonalić czy doprecyzować werbalizowanej myśli. Co więcej, dzieci cierpiące na ADHD wykazują również specyficzną formę nadwrażliwości na dźwięki, którą to jest przewaga słuchania kostnego nad powietrznym. Owa przewaga prowadzi do nadpobudliwości oraz problemów z uwagą słuchową, a więc i słuchową percepcją. Metoda A. Tomatisa sprawdza się w tej sytuacji dlatego, że:

• ogranicza nadwrażliwość słuchową (a więc ogranicza nadpobudliwość dziecka)
• poprawia jego percepcję słuchową.

Warto również dodać, że metoda A. Tomatisa doskonale sprawdza się jako element terapii mającej na celu nauczenie radzenia sobie ze stresem. Jako że dzieci cierpiące na ADHD są bezustannie narażone na stresogenne sytuacje, metoda okazuje się przynosić dodatkowe, niebezpośrednio związane z naturą samego zaburzenia pozytywne rezultaty. Co więcej, pozwala również na znaczne poprawienie kompetencji komunikacyjnych dziecka, wspomagając terapię logopedyczną poprzez stymulowanie prawidłowej artykulacji. Niweluje również drażliwość, brak wiary w siebie i skłonności do stanów depresyjnych.

Warto pamiętać, iż przyjmowanie przez dziecko leków psychotropowych, epilepsja oraz migreny mogą stanowić przeciwwskazania do terapii metodą A. Tomatisa. W tego typu sytuacjach przed przystąpieniem do terapii zalecana jest konsultacja lekarska.